Gorzki posmak czekolady

Jeden urodził się w 1963 r., jest Niemcem i ma czwórkę dzieci. Drugi to Amerykanin, przyszedł na świat dziewięć lat wcześniej, a o życiu osobistym nie opowiada. Tyle z grubsza wiadomo o Andreasie Jacobsie i Gregorym Page’u – w kolorowej prasie się nie pojawiają, w tej poważniejszej też rzadko, w telewizyjnych quizach nie padają pytania na ich temat, nikt nie układa o nich piosenek, ani nie pisze ich biografii. Choć to jedni z najpotężniejszych ludzi na świecie: od ich decyzji zależy jak będziemy spędzać święta, Walentynki czy Dzień Matki. I czy w Afryce Zachodniej wybuchnie wojna, czy nie.

A wszystko dlatego, że tych dwóch panów ma decydujące zdanie w produkcji czekolady. Dziś bardziej, niż kiedykolwiek.

Chłopiec musi się spieszyć, bo już za chwilę wszystkie te czekoladki będą smakować identycznie (Fot. Stefan Schmitz/Flickr)

Andreas Jacobs to prezes firmy Barry Callebaut, która w czerwcu – po wykupieniu jednego z mniejszych konkurentów za 860 mln dolarów – stała się największym przetwórcą kakao na świecie. Za chwilę może jednak stracić ten tytuł na rzecz Cargill: koncern spożywczy, którego szefem jest z kolei Gregory Page, ma do końca roku przeprowadzić identyczną transakcję, tyle, że wartą aż 2 mld dolarów. To epilog trwających wiele lat fuzji i przejęć, dzięki którym oba przedsiębiorstwa będą razem kontrolować 2/3 całego rynku.

To zła wiadomość dla Belgów i ich naśladowców. W 1987 r., kiedy Cargill dopiero stawał się poważnym dostawcą, miał ponad tuzin liczących się konkurentów. Na rozdrobnieniu korzystali drobni wytwórcy, z których słynie zwłaszcza północnoeuropejskie królestwo, gdzie do dziś ponad 2 tys. zakładów produkuje czekoladę według tradycyjnych receptur – jeszcze dwie dekady temu, dla uzyskania odpowiedniego smaku, mogli bez trudu zamawiać konkretne mieszanki miazgi i masła kakaowego. Dziś smakosze narzekają, że legendarne belgijskie czekoladki coraz mniej się od siebie różnią, bo przetwórcy kakao zamiast wielu różnych wariacji, wolą oferować jeden standardowy produkt: tak wychodzi taniej. Im więcej rynku będą więc kontrolować Barry Callebaut i Cargill, tym mniejszy wybór w cukierni będą mieli konsumenci – słodki przysmak będzie się różnił już tylko logiem producenta, a nie smakiem. Z podobnym problemem od jakiegoś czasu zmagają się winiarze: rynek masowy opanowały tanie marki, które mają równocześnie trafiać w gust uśrednionego klienta ze Stanów Zjednoczonych, Polski czy Chin, dlatego zawartość każdej butelki jest identyczna bez względu na rok i miejsce produkcji.

Za przetwórcami kakao stoją jednak wielkie pieniądze. Hurtowa cena czekolady jest dziś niemal o połowę większa niż pięć lat temu, a wszystkie prognozy przewidują, że będzie dalej rosnąć. Według wstępnych szacunków, w te święta ma wręcz paść rekord. To świetna wiadomość dla spekulantów. Na giełdach towarowych można zawierać kontrakty terminowe na przyszłe zbiory jeszcze przed ich faktycznym zasianiem – dla rolników to rodzaj zabezpieczenia przed nieprzewidzianymi wypadkami, ale nieuczciwi inwestorzy mogą w ten sposób sztucznie śrubować ceny, jak w 2008 r., kiedy żonglerka wartością ryżu doprowadziła do zamieszek w wielu z najuboższych krajów świata. Tymczasem w przyszłe zyski z czekolady inwestuje dziś rekordowa liczba przedsiębiorców.

O dorobieniu się na słodkim przysmaku mogą jednak zapomnieć ci, bez których by go w ogóle nie było: rolnicy uprawiający kakao. Co trzecie ziarno na świecie pochodzi z Wybrzeża Kości Słoniowej, chociaż w sklepach w Abidżanie trzeba ze świecą szukać czekoladek rodzimej produkcji, bo niemal cały towar trafia do przetwórni w Europie. Kakaowiec to trudna roślina, bo daje pierwsze owoce dopiero trzy-pięć lat po zasadzeniu, a wymaga sporych nakładów pracy. W Afryce Zachodniej uprawiają go głównie drobni rolnicy, właściciele poletek o powierzchni z reguły oscylującej wokół jednego hektara. Przy zbiorach pomagają im całe rodziny, w tym dzieci, które z tego powodu nie mają szans na dalszy rozwój: według raportu Międzynarodowej Organizacji Pracy z 2005 r., spośród wszystkich nieletnich, którzy pracują przy kakaowcach na Wybrzeżu Kości Słoniowej, do szkoły chodzi zaledwie co trzeci.

Drożejąca czekolada nie oznacza, że uprawiający kakao zarabiają więcej. Międzynarodowi przetwórcy skupują je bowiem wyjątkowo tanio. Ich agenci docierają do indywidualnych producentów, którzy nie mając lepszych perspektyw godzą się na oferowane ceny – eksperci obawiają się, że jeszcze większa dominacja Barry Callebaut i Cargill tylko pogorszy ten stan rzeczy, bo znikną nawet pozory konkurencji. Ich siłę widać już dziś. W zeszłym roku rząd w Abidżanie, chcąc chronić rolników, ustalił minimalną cenę skupu ziarna. Ale kupcy się tym nie przejęli, solidarnie oferując niższe stawki. Mimo rzekomej kontroli ze strony 800 inspektorów, łamiącym prawo nie spadł włos z głowy.

W ten sposób, pośrednio, międzynarodowi przetwórcy kakao decydują również o tym, czy w Afryce Zachodniej będzie spokój, czy wojna. Wielu obserwatorów jest zdania, że chroniczna bieda jest jedną z podstawowych przyczyn konfliktów zbrojnych. Wybrzeże Kości Słoniowej (które pozostaje krajem nisko rozwiniętym właśnie z powodu nadmiernego uzależnienia od kakao) jest dobrym przykładem na poparcie tej tezy, bo skomplikowana sytuacja ekonomiczna kraju była tu w ostatnich latach przyczyną aż dwóch wojen domowych – Dział Zagraniczny informował pobieżnie o przyczynach tej ostatniej, oraz jej formalnym zakończeniu. Uprawę kakaowców na wielką skalę rozwinął Félix Houphouët-Boigny, pierwszy prezydent kraju po uzyskaniu niepodległości w 1960 r. Wybrzeże Kości Słoniowej nie miało wystarczającej siły roboczej do wykarczowania lasów pod rolnictwo, więc przywódca zaprosił imigrantów z sąsiednich państw. Trzy dekady później było ich już tak wielu, że zaczęli stanowić poważną siłę polityczną. Tymczasem Wybrzeże Kości Słoniowej dotknął poważny kryzys gospodarczy, a spadkobiercy Houphouët-Boigny’ego zaczęli gwałtownie szukać kozła ofiarnego. Stworzyli pojęcie Ivoirité, doktrynę dyskryminującą potomków imigrantów, których obarczyli winą za biedę i bezrobocie. Napięcie etniczne rosło, a sytuacja ekonomiczna stała się podłożem konfliktów.

Andreas Jacobs i Gregory Page to świetni menadżerowie i nie bez powodu czują dziś słodki smak sukcesu. Szkoda, że dla wielu innych ma on wyraźnie gorzki posmak.

No. Ale polskiego czytelnika to nie interesuje.