Księga wyjścia

Chociaż Jom Kippur to święto pokutne, dla 450 Afrykanów piątkowe modły będą jedną z najszczęśliwszych chwil w życiu. Nie tylko dlatego, że wreszcie będą je recytować w swojej mitycznej ziemi obiecanej, ale przede wszystkim bo trafili do niej prawdziwym rzutem na taśmę – przyjmując ich na pokładzie specjalnego samolotu w ostatnią środę sierpnia, Izrael oficjalnie zakończył trwający niemal trzy dekady program przesiedlania etiopskich Żydów na Bliski Wschód. Imigranci z Rogu Afryki mogą się cieszyć jeszcze z jednego powodu: miejsca urodzenia. Ich współwyznawcy z południa kontynentu od lat próbują przekonać Tel Awiw, że też są Żydami, ale jak dotąd bezskutecznie. Chociaż jeżeli przyjrzeć się bliżej obu społecznościom, to trudno powiedzieć kto komu powinien tak naprawdę zazdrościć.

Ziemia obiecana naprawdę wyczekiwana (Fot. Jafi Israel/Flickr)

Nikt dokładnie nie wie, skąd Żydzi znaleźli się w dzisiejszej Etiopii. Popularna przypowieść każe im się wywodzić od Menelika, rzekomego owocu romansu króla Salomona z legendarną królową Saby. Bardziej prawdopodobne teorie zakładają, że to albo potomkowie uciekinierów z Jerozolimy zniszczonej 500 lat p.n.e. przez Babilończyków, Rzymian w 70 r. n.e., ewentualnie jeńców wziętych do niewoli przy okazji jeden z wypraw wojennych na Półwysep Arabski. Przekonujących dowodów wciąż jednak brakuje. Wiadomo jednak na pewno, że judaizm praktykowano w Rogu Afryki przynajmniej od połowy IV w. To właśnie wtedy rządząca dynastia wybrała na religię państwową młode chrześcijaństwo, ale z decyzją nie zgodziły się niektóre plemiona, które postanowiły zachować wiarę przodków. Wycofały się w góry przy źródłach Nilu Błękitnego i praktykowały dawne zwyczaje: przestrzeganie szabasu, obrzezanie chłopców, koszerność posiłków. Do liturgii używały tylko miejscowego języka gyyz, w którym spisywały Torę – ich członkowie nie znali ani aramejskiego, ani hebrajskiego, więc nigdy nie poznali Talmudu. Sami siebie nazywali Bete Israel, Domem Izraela, ale chrześcijańscy sąsiedzi szybko zaczęli na nich wołać Felasze, Obcy. Nie bez powodu: czarni Żydzi bez przerwy buntowali się przeciwko władcom przyjmującym Nowy Testament, w walce ze wspólnym wrogiem zawierali nawet sojusze z tutejszymi muzułmanami.

Pewno jest tylko jedno: dziś Felaszy nad Nilem prawie już nie ma. W 1984 r. Izrael rozpoczął pierwszą tajną akcję przesiedlania czarnych Żydów do ziemi obiecanej. Impulsem była katastrofalna klęska głodowa w regionie, ale też strach, że rządząca od niedawna Etiopią komunistyczna dyktatura – całkowicie zależna od Moskwy i silnie skonfliktowana z sąsiadami, oraz wewnętrzną opozycją – zacznie powoływać do wojska tutejszych Żydów i prowadzić wśród nich marksistowską propagandę. W Stanach Zjednoczonych, rządzonych wówczas przez ultrakonserwatystów i pozostających w dodatku pod wpływem mesjanistycznej religijnej prawicy, nie potrzeba było więcej argumentów: w akcję izraelskiego wywiadu zaangażowała się także CIA, nadzorowała ją amerykańska ambasada w Chartumie, a milczenie Sudanu (skąd Felaszy wywożono przez Morze Czerwone – dlatego nazwa operacji to „Mojżesz”) kupiono za pieniądze diaspory z USA. Akcja imigracyjna, choć równie spektakularna już tylko w 1991 r. (w ciągu 36 godzin, tym razem dzięki łapówkom już w samej Etiopii, do Izraela przetransportowano samolotami 14 tys. osób), skończyła się równo dwa tygodnie temu. Dziś czarnych Żydów w Rogu Afryki prawie nie ma.

Za to o wiele dalej na południe można ich znaleźć dziesiątki tysięcy.

Znak zapytania w tytule zawsze na propsie (Fot. Uniwersytet Londyński)

Zakrywają głowę, nie pracują w soboty i nie jedzą wieprzowiny, praktykują ubój rytualny, chłopców obrzezają, a zmarłym ryją gwiazdy Dawida na grobach. Mają nawet drewnianą replikę Arki Przymierza, którą nazywają ngoma lungundu, grzmiącym bębnem. I, w przeciwieństwie do Felaszy, w modlitwach używają języka, ktory zawiera elementy hebrajskiego. Ale inni Żydzi nie chcą uznać ludu Lemba za swoich współwyznawców.

Jest ich na pewno ponad 50 tys., choć dokładną liczbę trudno oszacować. Mieszkają głównie w Zimbabwe, ale można ich też znaleźć w RPA i Mozambiku. A ich pochodzenie jest równie niejasne, jak u Felaszów. Sami Lemba uważają się za potomków Żydów, którzy przybyli na południe Afryki w poszukiwaniu złota i innych cennych minerałów, po czym osiedlili się na stałe i wymieszali z miejscową ludnością. W swoich tradycjach odwołują się też do mitycznej Ziemi Obiecanej, chociaż badacze ich kultury wskazują, że najprawdopodobniej chodzi nie o dzisiejszy Izrael, tylko Jemen.

I tu, między innymi, leży pies pogrzebany. Wiele ze zwyczajów Lemba ma charakter nawet bardziej muzułmański, niż żydowski – np. obrzezanie chłopców nie w wieku niemowlęcym, tylko gdy skończą siedem lat. W ich języku obok słów mogących się wywodzić z hebrajskiego, są też takie, których rdzeń stanowi arabski. To żaden ostateczny argument, tym bardziej, że na terenach dzisiejszego Jemenu Żydzi i Arabowie współżyli zgodnie przez wieki (jedna z mniej popularnych teorii głosi wręcz, że Żydzi z tego regionu to po prostu etniczni Arabowie, którzy przyjęli judaizm przed islamem), jednak dla ortodoksyjnych rabinów jest on wystarczającym powodem do skreślenia Lemba.

Nawet pomimo sensacyjnych wyników badań genetycznych sprzed kilku lat. Lemba mają swój własny ród kapłański Buba, tak samo jak Żydzi mają kohanim, którego członkowie w przeszłości służyli w Świątyni Jerozolimskiej. Ci ostatni z reguły posiadają wyróżniający ich haplotyp – w dużym uproszczeniu to charakterystyczny odcinek DNA (czasem obrazowo nazywany „genetycznym podpisem”), przekazywany z pokolenia na pokolenie. Trzy lata temu opublikowano wyniki badań, z których wynika, że wśród Buba także niezwykle często występuje ten sam zestaw genów, od żydowskiego rodu zwany zresztą haplotypem Kohen Modal. Pokrewieństwo jest więc bezsprzeczne. Ale wciąż nie rozwiewa wątpliwości.

Haplotyp Kohen Modal odnaleziono bowiem nie tylko u kohanim i Buba, ale też wśród niektórych grup Palestyńczyków, Kurdów a nawet Ormian. Co więcej, jego występowanie jest nierozerwalnie związane z chromosomem Y, który jest przekazywany wyłącznie w linii męskiej – z ojca na syna. Tymczasem w DNA Lemba jak dotąd nie stwierdzono żadnych odcinków charakterystycznych dla semickich kobiet.

To problem, bo chociaż badania potwierdzają, że ta grupa etniczna z pewnością w jakimś stopniu wywodzi się od męskich przodków z Bliskiego Wschodu, to według halachy – wykładni prawa w judaizmie – Żydem zostaje się jedynie po matce. Dziedziczenie w linii męskiej uznaje co prawda judaizm reformowany, ale w Izraelu religią urzędową jest akurat judaizm ortodoksyjny. Dlatego pomimo podejmowanych przez Lemba starań, lokalne gminy żydowskie (punktem odniesienia jest w tym przypadku RPA, gdzie mieszka kilkadziesiąt tysięcy Żydów, podczas gdy w Zimbabwe prawdopodobnie do dziś zostało ich tylko nieco ponad 200) nie chcą ich uznać za współwyznawców, żądając wcześniej oficjalnej konwersji. Ta jest jednak skomplikowana, bo chociaż większość Lemba wciąż pozostaje przy swoich tradycyjnych obrzędach, to w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wielu z nich zaczęło równocześnie wyznawać islam, lub chrześcijaństwo, co w ortodoksyjnym judaizmie wyklucza przyjęcie ich do wspólnoty.

Wielu Felaszów miało podobny problem – na początku poprzedniego wieku część z nich zaczęła przyjmować chrześcijaństwo, żeby łatwiej odnaleźć się w etiopskim społeczeństwie. Gdy Izrael zaczął akcję wywożenia tutejszych Żydów, przechrztom odmówiono pomocy. W 2005 r. powstał nawet na ten temat nagradzany francuski film „Va, Vis et Deviens” (polski tytuł: „Żyj i stań się”) opowiadający historię chrześcijańskiego chłopca, który wydostaje się z Etiopii udając Żyda, a potem przez lata boi się, że nowa ojczyzna odkryje jego tajemnicę i odeśle go z powrotem:

W 2003 r. Izrael zgodził się w końcu przyjmować także Felaszów wyznających chrześcijaństwo, ale pod warunkiem, że przejdą na ortodoksyjny judaizm.

Dla wielu musiało być sporym rozczarowaniem, że nowa ojczyzna to nie kraina mlekiem i miodem płynąca. Połowa ze 100 tys. izraelskich Felaszy mieszka w czarnych gettach. Bezrobocie w tej grupie jest dwa razy wyższe niż wynosi średnia krajowa, wskaźniki biedy są trzy razy wyższe. W ciągu dekady o 20 proc. spadł współczynnik urodzeń wśród czarnych Żydów – najstarszy izraelski dziennik „Haaretz” w styczniu ujawnił, że to z powodu przymusowej sterylizacji, jakiej były poddawane etiopskie kobiety w obozach przejściowych. Jedyne statystyki, w których Felasze górują nad resztą obywateli, to te przestępcze: prawo łamie czterokrotnie więcej nastolatków z tej społeczności, niż wynosi krajowa średnia. To pośrednio wynik rozpowszechnionego rasizmu. Dwa lata temu głośne były przypadki szkół, które odmawiały przyjmowania czarnych, albo tworzyły dla nich osobne klasy. W zeszłym roku biali mieszkańcy niewielkiego Kirjat Mal’ach, ogłosili, że nie będą wynajmować mieszkań czarnym i to mimo, że aż co piąty sąsiad w miasteczku ma taki kolor skóry – do telewizyjnych kamer wykrzykiwali, że „nie chcą tych gówien w swoich budynkach”. Przez lata naliczono łącznie 30 przypadków, w których zdesperowani i bezrobotni Felasze zabijali swoje rodziny, a następnie popełniali samobójstwo.

Jest coraz więcej sygnałów zmian, ostatnia: w marcu tego roku Miss Izraela została Yityish Aynaw, która z Etiopii wyemigrowała dopiero w wieku 12 lat. Na razie jednak ciężko się nie zastanawiać, czy to Lemba mają zazdrościć Felaszom, czy na odwrót: ziemia obiecana dla wielu okazała się mocno przereklamowana.

No. Ale polskiego czytelnika to nie interesuje.